‘De meesten van ons hebben geen zin om te praten over hun integriteit, laat staan eraan te twijfelen. Maar niet twijfelen aan je integriteit is een gevaarlijke houding,’ hield dagvoorzitter Jeroen Smit de deelnemers aan de Integriteitsdag voor. Over persoonlijke en professionele integriteit, externe en interne checks and balances en automatismen als moral licensing.
Smit (onder andere Leiders gezocht en Het drama Ahold) vergelijkt integriteit met een mentale spier die dagelijks onderhoud nodig heeft. Anders raken we verzeild op de bekende glijdende schaal. En kunnen we diep vallen. We weten allemaal dat proefpersonen in psychologische experimenten soms ver over hun grenzen heen gaan.
Experiment van Milgram
Zoals in het experiment van Milgram, begin jaren zestig, aan Yale University, waarbij proefpersonen in de rol van leraar volwassen leerlingen, die zich in een naastgelegen ruimte bevonden, stroomstoten moesten toedienen, oplopend in sterkte, als die een fout antwoord gaven tijdens een opdracht. Jaap van Manen, voorzitter van de Commissie Corporate Governance Code, haalde het aan. De leerlingen waren acteurs en de stroomstoten werden niet werkelijk toegediend, maar dat wisten de leraar-proefpersonen niet. Wel konden ze de “leerlingen” horen als zij schreeuwden van de pijn.
De uitkomsten waren schokkend. Vooraf werd gedacht dat hooguit een paar sadisten sterke stroomstoten zouden geven. Ruim 60 procent van de proefpersonen, gewone Amerikaanse burgers, ging echter door tot het maximum, 450 Volt, als de onderzoeker aangaf dat dat noodzakelijk was. Mensen maakten hun geweten ondergeschikt aan hun handelen. Het experiment is verschillende malen herhaald, in een soortgelijke setting, met vergelijkbare uitkomsten.
Loonslaven en woonslaven
Van Manen wees op de afhankelijkheidsrelatie tussen proefpersonen en onderzoeker. De onderzoeker gaf opdrachten aan de proefpersonen, en de proefpersonen werden betaald voor hun deelname. Zulke extreme opdrachten als in dit experiment krijgen we gelukkig niet in ons dagelijks werk. ‘Maar hoe onafhankelijk zijn we daadwerkelijk? Neem de bank die een orgie aan leningen verstrekt waar straks hele bevolkingsgroepen voor op moeten draaien. En jij werkt bij die bank. We zijn allemaal loonslaven en woonslaven. Baan, hypotheek. En na je 45e hecht je extra aan je positie, omdat je elders niet zo eenvoudig meer aangenomen wordt. Wat doe je daarvoor? Wat laat je daarvoor?’
Smit onderstreepte het nog maar eens: ‘Niemand is integer. We liegen allemaal een beetje als het ons uitkomt. Daarbij, er is een duidelijk onderscheid tussen persoonlijke en professionele integriteit. Leiders nemen ten aanzien van hun medewerkers regelmatig beslissingen die ze ten aanzien van hun kinderen nooit zouden nemen en verdedigen dat met het argument: ja, ik zou ook willen dat de wereld er anders uitzag.’
Pijn en genot
Om integriteit te onderhouden zijn zowel externe als interne checks and balances onze steunpilaren. Denk bij externe checks and balances aan het thuisfront, vrienden en de raad van toezicht. ‘Maar belangrijker nog zijn de interne checks and balances.’ Zeg maar: je geweten, of je waarden. Voordat we ons als mens daardoor laten leiden, hebben we een heel leer- en ontwikkelingsproces achter de rug. In beginsel laten we ons namelijk bij voorkeur leiden door wat Margriet Sitskoorn, hoogleraar Klinische neuropsychologie in Tilburg, evolutionair gezien oude krachten in onze hersenen noemt: pijn en genot.
Sitskoorn: ‘Denk aan het nastreven van status. Dat verschaft genot. Of niet bij de groep horen. Dat doet pijn. Het willen vermijden van pijn en het zoeken van genot kunnen ons verleiden tot hebzuchtig en a-sociaal gedrag. Dat is korte-termijn gewin. Daar moeten we ons bewust van zijn. In een nieuwer deel van de hersenen, de prefrontale cortex, zit een derde kracht die ons helpt effectiever te opereren. Ik noem dat de manager van onze hersenen. Het gaat dan om vaardigheden die een rol spelen bij wat je kunt omschrijven als succesvol gedrag in de brede zin van het woord, zoals jezelf kunnen monitoren, pro-sociaal gedrag, flexibel kunnen zijn wanneer dingen veranderen en het reguleren van emoties.’
Moral licensing
Deze vaardigheden maken ons op zich niet integer, maar helpen ons wel die oude krachten, pijn en genot, te doseren en integer gedrag verder te ontwikkelen. De prefrontale cortex helpt ook niet-integere automatismen als moral licensing of dehumanisering bij onszelf te herkennen. Sitskoorn: ‘Ja, ook u lijdt daaraan en leidt ermee.’ Moral licensing wil zeggen dat je iets doet waarvan je later vindt dat je het niet had moeten doen. ‘Neem dilemma’s daarom serieus en kies niet meteen de makkelijkste route.’
Dehumanisering houdt in dat je anderen niet meer als mens maar als object ziet. Denk aan een zwerver met een open beenwond – je ziet alleen nog maar de open wond. ‘Dehumanisering gebeurt als je van iemand walgt, of iemand doet of heeft iets waarvan je walgt. Bedenk op welke personen of groepen je neerkijkt, waar je van walgt en wat dit met je gedrag doet. Verplaats je vervolgens in die ander. Zo maak je hem weer humaan en kom je eerder tot integer gedrag.’ Wat verder helpt is je omringen met integere mensen. Spiegelneuronen spelen hierbij een rol. ‘Goed voorbeeld doet goed volgen. Slecht voorbeeld ook.’
De Integriteitsdag werd georganiseerd door Vakmedianet